In vergelijking met de meeste utopische visies besteedt RethinkX veel aandacht aan het Organisatiesysteem, vereist voor de transitie. Ze leggen er de nadruk op dat we het niet alleen moeten hebben van technologische innovaties. Onze ideeën en systemen moeten mee veranderen. Dat proces zal moeilijk zijn en het kan falen. Maar we kunnen niet om de noodzaak van zo’n proces heen.
RethinkX verwacht dat sleuteltechnologieën bij elkaar komen in de jaren 2020-2030, en daarmee de vijf basissectoren van onze economie overhoop gaan gooien. Wij onderzoeken deze claim in een aantal artikelen. Deze publiceerden wij op 31 oktober, 6 november, 13 november, 19 november, 29 november en 4 december 2021.
Het Organisatiesysteem
Het Organisatiesysteem van een samenleving, aldus RethinkX, ‘bestaat uit de heersende ideeën, geloofssystemen, mythen, waarden, abstracties en begrippenkaders die de wereld verklaren en onze verhouding ertoe bepalen.’ Dit systeem bestaat niet alleen in de hoofden van mensen, het is ook neergelegd in de politieke, sociale en economische systemen van een maatschappij. Het uit zich in bedrijfsmodellen en waardeketens. In de Westerse wereld krijgt dit systeem vorm in de wetenschappelijke methode en de democratie.
Succesvolle Organisatiesystemen, aldus RethinkX, ‘helpen samenlevingen om de mogelijkheden te grijpen die geopend worden door de technologie; ze scheppen de voorwaarden voor verdere technologische vooruitgang.’ Kortom, technologie en Organisatiesysteem ontwikkelen zich samen. Het laatste ‘schept de voorwaarden die technologische vooruitgang mogelijk maken.’ Omgekeerd ‘wordt zijn eigen ontwikkeling mede bepaald door de technologieën die zich onder zijn leiding ontwikkelen’ (p.24). Technologie en Organisatiesysteem vormen een complex geheel. Zulke combinaties ‘komen naar boven in de loop van de tijd, in strijd en met (vaak pijnlijk) vallen en weer opstaan.’ Het is of we de oude Karl Marx horen, in een moderne versie van zijn ideeën over onderbouw en bovenbouw in de samenleving (maar de schrijvers van het RethinkX rapport halen Marx niet aan – dat zou de receptie van hun ideeën waarschijnlijk geen goed hebben gedaan).
Veranderen of ineenstorten
Deze ideeën hebben verregaande consequenties. ‘Weliswaar wordt het potentieel van een samenleving bepaald door zijn technologische vaardigheden (de ‘capaciteitsgrens’), maar het Organisatiesysteem bepaalt hoe dicht de samenleving bij deze grens kan komen (in termen van zijn vaardigheden).’ Want Organisatiesystemen bepalen grotendeels onze gedachten. Ze bepalen de structuur van ondernemingen en het openbaar bestuur; en daardoor de ruimte die de samenleving biedt aan zijn burgers. In de geschiedenis werden succesvolle samenlevingen gekenmerkt door een goede aansluiting van technologische mogelijkheden en hun Organisatiesysteem. Hoewel deze gemaakt zijn door mensen, kunnen ze voor de tijdgenoten vanzelfsprekend en onveranderlijk lijken. En toch veranderen ze voortdurend. ‘Wat ooit gezien is als een onaantastbare waarheid, wordt tot een eenvoudige voetnoot in de geschiedenis’ (p.25).
En dit wordt opgeschreven door auteurs die stellen dat de maatschappij grondig zal veranderen door technologische ontwikkelingen, nog wel binnen tien jaar. Inderdaad: als we niet oppassen, zal de kloof tussen de steeds veranderende technologie en ons Organisatiesysteem ‘uiteindelijk leiden tot ineenstorting van onze beschaving’. We moeten veranderen! Maar ‘een nieuw systeem met ongekende mogelijkheden is weliswaar mogelijk, maar het is lang niet zeker dat we daar zullen geraken. Ja, de weg daar naartoe is zelfs moeilijk en gevaarlijk’ (p.58). Aan de éne kant drijft de technologie ons weliswaar voort naar een doorbraak, maar aan de andere kant kan de weerstand tegen verandering zorgen voor een ineenstorting. Ons huidige Organisatiesysteem is nog dat van de industriële samenleving; als we het niet veranderen, ‘zullen we de weg gaan van alle samenlevingen voor ons, en ineenstorten tot een lagere organisatievorm’ (p.59).
Met vallen en opstaan
Volgens de auteurs kunnen we aan de éne kant de komst van een nieuw Organisatiesysteem vergemakkelijken: door de toekomst opnieuw te doordenken, de juiste structuren ervoor te scheppen, en bruggen te bouwen er naartoe. Aan de andere kant zijn ze er net zo zeker van dat we het nieuwe systeem niet kunnen plannen. We kunnen dit alleen met vallen en opstaan benaderen (p.62). De auteurs wijzen wel op de zwakke punten van ons huidige systeem: determinisme, centralisatie en eenvormigheid. Het nieuwe systeem zal meer lijken op de zelforganisatie van biologische systemen. Dit ‘zal onze schokbestendigheid vergroten, en ons in staat stellen het welzijn van het geheel (het netwerk) te stellen boven dat van het individu’ (p.63).
Misschien zal dit proces vooral succesvol zijn op onverwachte plaatsen. Niet in gecentraliseerde samenlevingen met een sterke organisatiestructuur, die nog deel uitmaken van de industriële wereld. In de wereld met veel concurrentie, zo schrijven de auteurs, kunnen we succes vooral verwachten bij kleinere, gretiger, flexibeler gemeenschappen, steden of staten. ‘Deze zullen net als hun voorgangers naar voren komen als vanuit het niets, met vaardigheden die ver uitgaan boven die van de bestaande leiders’ (p.64). Misschien wel vooral uit Afrika, met zwakke centrale regeringen en weinig georganiseerde voorzieningen. Vooral díe gemeenschappen hebben kansen die open staan voor nieuwe ideeën, innovatie en mensen. We moeten niet vergeten dat open immigratie essentieel is geweest voor samenlevingen die zich ontwikkeld hebben tot leiders (p.65). Maar toch: de transitie zal moeilijk kunnen zijn, gekenmerkt door veel strijd.
Openheid van geest, en decentralisatie
Het nieuwe systeem moet zich ontwikkelen op twee sporen. Aan de éne kant moet het sterk gedecentraliseerd zijn. Gekarakteriseerd door experimenten, terugkoppeling, en de bereidheid om te falen en daarvan te leren. ‘De samenleving moet worden gekenmerkt door flexibiliteit en aanpassingsvermogen. In onderling verbonden gemeenschappen of regio’s kunnen duizenden experimenten tegelijkertijd plaats vinden, die voortdurend worden getoetst op hun haalbaarheid’ (p.65). Aan de andere kant moet het systeem ook op netwerkniveau zijn georganiseerd, bij kwesties die wereldwijde besturing nodig hebben. ‘Zoals toezicht op technologieën als AI en kwantumcomputers, bevolkingsvraagstukken, en beheersing van pandemieën, hulpbronnen (water, lucht, bossen) en het klimaat’ (p.65).
Het nieuwe Organisatiesysteem zal naar voren komen terwijl de wereldeconomie fundamenteel verandert. Bestaande geopolitieke verhoudingen zullen verdwijnen; vervoer van bulkmaterialen over de wereldbol zal worden vervangen door uitwisseling van kennis en ideeën door (q)bits, fotonen, moleculen en DNA. De wereld zal vooral worden bepaald door microscopische processen, als het tegendeel van macroscopische grootheden. We kunnen de komst hiervan zien in het groeiende belang van cyberveiligheid en steeds beter inzicht in de rol van micro-organismen in de natuur. ‘Wij kunnen zelf bepalen welke kant we opgaan. We hebben geweldige mogelijkheden om technologische vooruitgang te omarmen, en een nieuw Organisatiesysteem te scheppen waarmee we een gezonder, eerlijker, welvarender en schokbestendiger samenleving kunnen maken voor ieder mens. We moeten die kans grijpen’ (p.66).
Interessant? Lees dan ook:
Geopolitiek van informatie, het nieuwe conflictgebied
Manifest ‘Walsen met de natuur’
Leve Europa, trend 2: organisaties worden gebouwd op vertrouwen