Chemie versus bacterie, # 47. De bedreigingen in de 21ste eeuw

Loopt het tijdperk van de antibiotica op zijn einde? Moeten we ons voorbereiden op een tijd waarin infecties weer behoren tot de belangrijkste doodsoorzaken? We weten hoe dit komt; resistentie is de alles omvattende noemer. Daarachter ligt als oorzaak onoordeelkundig gebruik, zowel bij de mens als bij dieren. Hoewel, resistentie is het antwoord van de infecterende bacterie op de aanslag op zijn bestaan, en daarmee een natuurlijke reactie. We kunnen dit vraagstuk niet definitief oplossen, maar langer genieten van het beschikbare arsenaal zou ook fijn zijn.

Project ‘100 jaar antibiotica’
Aflevering 45. Neergang van de moderne farma in drie bedrijven. II: De loze beloftes van biotech
Aflevering 46. Neergang van de moderne farma in drie bedrijven. III: Cholesterol
Aflevering 47. De bedreigingen in de 21^ste eeuw
Aflevering 48. De zoektocht naar nieuwe antibiotica, 2000-2020
Aflevering 49. Verder met de oude wapens?

100 jaar terug?

Zo’n honderd jaar geleden was één derde van alle sterfgevallen te wijten aan infecties; met tuberculose, longontsteking en darminfecties voorop. Zo ver is het nu nog lang niet. Toch zijn de problemen indrukwekkend. Deskundigen voorspellen 10 miljoen doden per jaar rond 2050, veroorzaakt door niet meer te bestrijden infecties; dat doet alle alarmbellen afgaan. Ter vergelijking: Covid-19 heeft in het eerste jaar (2020/21) ruim 1 miljoen doden veroorzaakt.  En de WHO schat het totaal aantal doden nu door infecties op 15 miljoen per jaar, voor het overgrote deel in de minder ontwikkelde werelddelen.

Resistentie door fouten in humaan gebruik

Het onnodig en ongewenst voorschrijven van antibiotica is nog steeds zorgwekkend hoog. Begin deze eeuw schatte het Amerikaanse CDC (Center for Disease Control) het  aantal foutieve recepten voor antibiotica nog op zo’n 50%! Antibiotica helpen meestal niet tegen oorinfecties, verkoudheden, bronchitis, voorhoofdsholteontsteking en keelpijn; maar dit gebruik neemt slechts langzaam af. De algemene kennis over oorzaken van infecties is nog steeds bedroevend slecht. Bij een enquête in de EU in 2009 zei twee derde van de ondervraagden dat ook virussen kunnen worden bestreden met antibiotica. Van de gebruikers van antibiotica wist 20% te melden dat ze het middel gebruikten tegen de griep. Onkunde bij publiek en professionals is een belangrijke oorzaak van resistentie.

In landen met een minder goede gezondheidszorg is de situatie nog zorgwekkender. Daar zijn veel antibiotica verkrijgbaar zonder recept; en veel kuren worden niet afgemaakt. Uit geldgebrek kopen mensen de medicijnen vaak per pilletje of voor één of enkele dagen. Schema’s waarin antibiotica in roulatie worden toegepast, komen nauwelijks van de grond. Terwijl bekend is dat resistentie afneemt wanneer de betreffende middelen een tijd lang niet worden gebruikt. Een Finse studie laat dat nog eens duidelijk zien. Door het aantal recepten voor erythromycines van 1991 tot 1995 te halveren, bleek in 1996 ook het aantal gevallen van resistentie tegen deze middelen gehalveerd.

Maar nu er veel publiciteit is rond de Covid pandemie, lijkt het inzicht in nut en beperkingen van antibiotica en antivirale middelen toe te nemen. Hoewel de soms felle demonstraties tegen vaccinatie wel eens anders doen denken.

Fouten in veterinair gebruik

Het gebruik van antibiotica in de veeteelt is eind vorige eeuw en begin deze eeuw zorgwekkend hoog geworden. Ze worden voor drie doeleinden gebruikt: bestrijden van infecties, voorkómen van infecties en toevoegen aan het voer als groeibevorderaar. Daarvan zijn de laatste twee het meest onverstandig. Sterker nog, het is eigenlijk onbegrijpelijk dat overheden niet eerder en strenger tegen dit oneigenlijke gebruik in actie zijn gekomen. Een rapport voor het World Economic Forum in 2017 laat zien dat in 2013 het veterinair gebruik drie maal zo groot is als het humaan gebruik: wereldwijd 131.000 ton voor dieren en 40.000 ton voor mensen. Wat kunnen we daartegen doen? Minder vlees eten bijvoorbeeld. En vooral het preventieve en groeibevorderende gebruik van antibiotica in de vleesindustrie uitbannen.

In 2006 heeft de EU niet-medicinaal gebruik  bij dieren verboden. De naleving van die matregel is uitstekend in de Scandinavische landen. Andere landen, waaronder Nederland, de VS en Japan gaan de goede kant op. De rest van de wereld heeft nog een lange weg te gaan. Er zijn alarmerende cijfers over de noodzaak om te verminderen. Tot zo’n 90% van het veterinaire gebruik komt via het dier in het milieu terecht; daar geven deze middelen de kans aan allerlei infectieuze micro-organismen om resistentie te ontwikkelen. In 2016 benoemde de VN veterinair gebruik van antibiotica de grootste oorzaak van resistentie. In aflevering 43 hebben we al meer details genoemd.

Verliest de chemie de strijd?

Op veel fronten is de chemie van de vorige eeuw aan het inleveren. Gelode benzine is uit de tijd. Verboden vanwege de gevolgen voor het milieu; en vooral door de slechte invloed op de ontwikkeling van kinderen. Door kunstmest kan deze planeet nu 7 tot 8 miljard mensen voeden; in combinatie met de groene revolutie. De keerzijde ervan is inmiddels zonneklaar. Ook het tijdperk van de fossiele grondstoffen loopt op zijn eind, met haar producten, energie en plastics. Deze ontwikkelingen hebben wél het welvaartsniveau van miljarden mensen met sprongen omhoog gebracht.

De rol van de chemie was daarbij essentieel. Chemie is dus zowel oorzaak als gevolg. Dat geldt ook voor de wetenschap in bredere zin. Fundamenteel onderzoek doen, opties kiezen. Deze ontwikkelen tot nuttige en duurzame toepassingen. Bijtijds de nadelen zien aankomen en nieuwe keuzemogelijkheden voorleggen. Deze dynamiek is van alle tijden, maar tegenwoordig moeten we scherpere keuzes maken dan ooit.

Er zijn ook veel mogelijkheden. In duurzame energie. In voedsel, materialen en medicijnen. In onze publicaties More with Less (Biobased Press 2017) en De oplossingen zijn er al (Biobased Press 2020) laten we vele voorbeelden zien. In publicaties van grote denktanks als RethinkX en het Rocky Mountain Institute worden deze verwerkt tot boeiende toekomstvisies. Het antwoord op de vraag of de chemie de strijd verliest is dus ja en neen. De chemie van de 20^e eeuw heeft haar grote nut bewezen en is nu aan vervanging toe. We zitten daar al midden in. Nobelprijswinnaar Ben Feringa laat met zijn werk zien welke kant het op kan gaan.

Hoe verder?

We gaan in de komende afleveringen zien welke pogingen wetenschap en industrie hebben ondernomen om het levensreddende gebruik van antibiotica te kunnen voorzetten. Deze zoektocht is nog lang niet ten einde. Dat blijkt ook uit de onderwerpen die we nog gaan aansnijden: van meer van hetzelfde tot geheel nieuwe moleculen, fagen, planten, homeopathie, mieren en onze maag/darm flora.

De vraag is niet alleen waar en hoe we de antibiotica voor de toekomst moeten zoeken, maar ook wie die zoektocht het beste kunnen doen. De rol van de farmaceutische industrie is dubieus. Zoals ook blijkt uit onze afleveringen 44, 45 en 46 over de neergang van de moderne farma. Vernieuwing is nodig! Een industriële branche-analyse zoals McKinsey die zou kunnen doen, zal dat gemakkelijk kunnen bevestigen. Maar dit wordt een moeilijke operatie, nog een slag moeilijker dan de overgang van de explosiemotor naar elektrische  aandrijving in de automobielindustrie. Want de vragen in de gezondheidsindustrie gaan veel dieper dan die in de autobranche. Ze zijn bovendien moeilijker te beantwoorden. Want de (markt)vraag naar gezondheid is in feite eindeloos. Waardoor eenvoudige correcties in vraag en aanbod niet of nauwelijks werken.

Geraadpleegde bronnen:
Wikipedia: alle genoemde eigennamen en producten
Resistentie tegen antibiotica en hoe die te overwinnen
‘Antibiotica en resistentie’, cahiers biowetenschappen 2003. ISBN 90-73196-33-7
World Economic Forum. Three-quarters of antibiotics are used on animals. Here’s why that’s a major problem.
Hannah Ritchie. How do we reduce antibiotic resistance from livestock?